Kabinet-Balkenende I (2002-2003)
Volkskrant 6-11-2002
Kees Schuyt
Wat zit er in de kofferbak van een Bentley? Als ik zou mogen gissen: enkele kratjes pils, twee dure digitale fototoestellen, een videocamera, vier paar uitzonderlijke schoenen, een bontjas en veel speelgoed voor de kinderen, waaronder een schootcomputer met joystick. Verleidelijk voor drugverslaafden en andere autokrakers. Volgens een uitspraak van minister-president Balkenende, op het congres van het CDA, vind je in die kofferbak geen normen. Dat nu lijkt me een veelbetekenend misverstand, dat de toch al schimmige discussie over `waarden en normen' op het verkeerde been zet.
Die opvatting veronderstelt namelijk dat er alleen maar goede waarden bestaan met een idealistische, prosociale en altruïstische inslag. Zulke waarden worden tegenwoordig te weinig nageleefd en moeten dus in de samenleving opnieuw gevestigd worden. Liefst -door goede opvoeding; dan zal het sociale leven weer minder guur, asociaal en onaangenaam worden. Zoals het vroeger was. De discussie over waarden en normen lijdt onder een gebrekkige probleemomschrijving. Iedereen verstaat er iets anders onder. De een heeft het over de terugkeer van fatsoen in het openbaar verkeer. Een ander heeft het over het aanleren van het Nederlandse culturele erfgoed, waaronder de taal, om zo de integratie tussen twee godsdienstige waardenstelsels in ons land te bevorderen. Een derde denkt alleen aan de ondragelijke zwaarte van de stijgende criminaliteit en voorvallen van redeloos geweld. Gebrek aan veiligheid zou te maken hebben met gebrekkige consensus over waarden.
Ik geloof daar niet in. Het gaat niet om de uiteenlopende inhoud van waarden en normen van de verschillende groepen in de samenleving, maar om de vertaling van waarden in het dagelijkse, uiterlijke gedrag van burgers. We worden in de rechtsstaat niet beoordeeld op onze normatieve opvattingen, maar op onze feitelijke handelingen. Geen waarden, maar daden. Gedachten zijn vrij.
Er heeft, naar mijn weten, nog nooit een samenleving bestaan zonder uiteenlopende en botsende waarden. Het abstracte karakter van waarden maakt het mogelijk om zeer uiteenlopende normen eruit af te leiden en zeer gevariëerde gedragingen te zien als manifestaties van die waarden. Met waarden kan je alle kanten uit. De geschiedenis van christelijke naties heeft dit laten zien: vanuit dezelfde grondwaarden ontstond er grote onenigheid over de interpretaties ervan.
Waarden botsen met elkaar, niet alleen tussen waardenstelsels in een samenleving, maar binnen ieders dagelijkse gedragskeuzen: wie wil rijden, moet niet drinken; wie prettig wil vrijen, moet niet te veel drinken. Ontelbare malen moeten we de elementen uit onze omgeving waarden toekennen en die toekenningen in ons gedrag tot uiting laten komen. De kofferbak van een Bentley zit dus vol met gematerialiseerde waarden en normen. Er is zelfs sprake van een dominantie van dergelijke materiële waarden in onze westerse samenlevingen.
Wie puur naar de gedragsuitingen kijkt, constateert dat onze samenleving drie waarden bovenaan zet: financieel succes, sociale erkenning en bewondering door medemensen en er heel goed en fysiek aantrekkelijk uitzien als merkteken, datje `er bij hoort'. Van deze waarden worden talloze normen afgeleid zoals het zoveel mogelijk verzamelen van goederen en andere onderscheidende spullen, jaloerse blikken op anderen en de niet-genereuze instelling ten opzichte van je medemensen, die als bedreiging van je eigenwaarde worden gezien.
Volgens psychologisch onderzoek gaan dergelijke bezitsindividualistische waarden vaak gepaard met angst, onzekerheid om eigen status en met depressieve neigingen, die dan weer met nieuwe bezittingen moeten worden bestreden (Tim Kasser, The High Price of Materialism 2002).
Deze aan de winnende hand zijnde materialistische waarden worden vrij goed en snel omgezet in gedrag. Die vind je dus in de kofferbak. Dit in tegenstelling tot de meer idealistisch gerichte waarden, die het vaak, in de duistere botsing van verlangens, neigingen en goede voornemens, moeten afleggen tegen de meer aardse waarden en normen. Impulsiviteit, gebrek aan zelfbeheersing worden in de hand gewerkt door de constante nadruk, die in onze 24-uurs reclamewereld wordt gelegd op scoren ten koste van alles, ook ten koste van onze naasten.
Er is iets mis in de omzetting van ideële waarden in gedragsvormen. De transmissie van prosociale waarden in gedrag hapert momenteel, mede onder invloed van de zeer geslaagde transmissie van die andere waarden in gedrag. De vorming van goede en bestendige gewoonten wordt verhinderd door de impulsieve daadkracht van de heersende materialistische waarden.
Het is daarom, sociologisch gezien, geen wonder dat de meer ideële, meer spirituele, ja oude christelijke waarden en normen, worden weggedrukt. Maar hoe kan je die mooie waarden bewaren, als je die andere, `lelijke' waarden alle kansen geeft in een puur neo-liberale economische politiek?