VROEGER werd de burger door de kerk, het bedrijfsleven en de overheid aangesproken op zijn norm‑ en plichtsbesef. Nu grijpt men liever naar de financiële prikkel om gewenst gedrag te stimuleren. Was stelen vroeger iets wat niet 'mocht', tegenwoordig moet het vooral de boete zijn die mensen daarvan weerhoudt. De calculerende burger is immers niet gevoelig voor een beroep op zijn moreel besef. Het gevaar is dat mensen niet meer gedwongen worden om na te denken over de gevolgen van hun handelen, maar dat zij hun moraal verruilen voor de rekenmachine.
Volkskrant 26-1-02
Steeds vaker worden.financiële prikkels gebruikt om burgers tot gewenst gedrag te stimuleren. Volgens Arnoud en Richard Engelfriet is dat instrument ineffectief aan het worden en neemt het moreel besef erdoor nog verder af.
Zo wilde een kinderopvang, waar kinderen nogal eens te laat werden afgehaald, stimuleren dat de ouders voortaan op tijd kwamen. Zij stelde daarom een boete in voor te laat ophalen. Het gevolg was dat nu vrijwel alle kinderen te laat werden opgehaald. In plaats van ouders op te zadelen met een moreel schuldgevoel, leidde deze prikkel enkel tot financiële consequenties, waarmee de ouders prima konden leven: 'Ik heb ervoor betaald, dus ik mag later komen'.
Ook de overheid maakt gebruik van financiële prikkels om de burger tot gewenst gedrag te verleiden. Heffingen op alcohol, sigaretten en benzine moeten de burger aanzetten tot gematigdheid. Bijstandsgerechtigden worden gekort op hun uitkering als zij frauderen. Maar de calculerende bijstandsmoeder redeneert: 'Als ik 200 gulden word gekort, dan moet ik dus 200 gulden extra frauderen'. De financiële prikkel schiet dan zijn doel voorbij en wordt een overbodige en ineffectieve kostenpost.
Onlangs heeft het kabinet, bij monde van minister Van Boxtel, een nieuwe prikkel bepleit. Wie zijn bruid of bruidegom uit het buitenland haalt, moet een 'substantieel' bedrag betalen als bijdrage in de inburgering van de nieuwe immigrant. Het kabinet hoopt zo te ontmoedigen dat partners uit het buitenland worden gehaald. Ook deze prikkel werkt averechts: niet langer is de overweging 'wil ik mijn partner naar Nederland balen?' maar 'kan ik dat betalen?', Bijkomend nadeel is dat schijnhuwelijken (een huwelijk om een verblijfsvergunning te regelen) worden gestimuleerd. De prikkel om schijnhuwelijken tegen te gaan wordt gereduceerd tot een financiële bijdrage.
Door de angst burgers aan te spreken op hun moraal, zitten we straks opgescheept met moreel onbewuste burgers die hun centen zitten te tellen en de eventuele gevolgen van de door hun gewenste gedragingen berekenen.
Arnoud Engelfriet is freelance auteur en Richard Engelfriet is communicatictrainer.