Gevoel en rede moeten integreren
door Yoram Stein
2002-09-05
Trouw
Filosoof Jan den Boer denkt het onbehagen in de cultuur, en in Nederland, te begrijpen als het romantische verlangen naar een hechte gemeenschap. Hij gelooft niet dat romantiek en moderniteit noodzakelijk met elkaar in oorlog hoeven zijn.
Hoe betrek je het gevoelsleven bij de dingen die je doet? Die vraag stelt Jan den Boer centraal in zijn werk als lichaamsgerichte therapeut en tantra trainer. Voelen, doen en denken moeten met elkaar in evenwicht gebracht worden, leert hij als therapeut. Wie niet naar zijn gevoel luistert, krijgt onherroepelijk problemen. En wie zijn verstand negeert, is veroordeeld om domme dingen te doen.
Den Boer is filosoof. Maar telkens als hij als filosoof over 'het onbehagen in de moderne cultuur' aan het nadenken is, dringt dezelfde vraag zich weer aan hem op: hoe zorg je dat gevoel en ratio elkaar niet in de weg zitten?
,,Vooral na 11 september werd zichtbaar dat onder het zo geroemde poldermodel zeer veel onvrede heerste'', zegt Den Boer. ,,In de pogingen deze onvrede te begrijpen, werd er door intellectuelen vaak teruggegrepen op een oude tegenstelling tussen 'goed' en 'kwaad'. Het gevoel en het Volksempfinden werden aan de kant van het kwaad geplaatst. De ratio, de moderniteit en de Verlichting aan de kant van het goede.''
Hoe ga je om met het verlangen naar een gemeenschap, zonder te vervallen in religieus fundamentalisme of in xenofobie? Den Boer: ,,In mijn analyse is er een nieuw soort weerstand tegen het modernistische materialisme, gericht op economische groei, individualisme en universalisme. Deze tegenbeweging heeft romantische trekken, maar niet ieder verlangen naar geborgenheid zou in het extreme kamp moeten worden geplaatst. Mensen voelen een verlangen naar verbinding, constateren dat die verbinding er steeds minder is in onze individualiserende maatschappij, en leggen vervolgens de schuld bij asielzoekers of bij paarse technocratische politici. Het creëren van een vijandbeeld is een vrij primitieve manier om die verbinding tot stand te brengen. Maar dat mag en kan geen reden zijn om dit terechte menselijke verlangen op de vuilnisbelt van de geschiedenis te gooien.''
Naast filosoof en posturale (houding) integratie therapeut is Den Boer stedenbouwkundige. Ook op dit gebied bespeurt hij onbehagen over de moderne samenleving. Mensen willen zich ergens thuis voelen. Maar in de moderne stedenbouw geldt dit verlangen naar 'leuk', zoals Den Boer het noemt, als uiterst verdacht. Alleen de functionaliteit van een wijk zou volgens de moderne architecten van belang moeten zijn. Het herhalen van oude elementen, zoals de Luxemburgse architect Rob Krier doet, is taboe. ,,Monumentaal bouwen geldt als fout bouwen'', zegt Den Boer. ,,Wie ook maar enigszins tegemoetkomt aan de romantische nostalgie naar de oude dorpsgemeenschap, zoals de architect Rob Krier, wordt door de culturele elite al snel in het extreem-rechtse kamp geplaatst.''
Den Boer probeert uit te leggen wat 'posturale integratie' betekent, en waarom hij dit begrip ook voor een maatschappelijke analyse belangrijk vindt. Hij neemt de voormalige kandidaat voor het premierschap, Ad Melkert, als voorbeeld van iemand die niet goed 'posturaal geïntegreerd' is. ,,Melkert vertelt wel iets, maar hij komt niet over, want hij speelt niet in op het gevoel. Hij klaagt vervolgens dat politiek niet over imago zou moeten gaan. Maar mensen kunnen niet leven in een vervreemdende, onttoverde en gevoelloze wereld. Zij zoeken iemand van wie ze het idee hebben dat hij hen gevoelsmatig begrijpt. En dat gevoel wist Fortuyn wel, maar Melkert niet te geven. Hij was wel rationeel, en hij kon ook handelen, maar het ontbrak hem aan gevoel.''
Dat is typisch voor de rationele westerse cultuur, zegt Den Boer. ,,De geschiedenis van de westerse filosofie en theologie is te lezen als een geschiedenis van het rationalisme. Het gevoel is daarbij altijd verdacht geweest. Wat de meeste denkers daarbij over het hoofd zien, is dat mensen meerdere ingangen tot de waarheid hebben: denken, voelen én zintuiglijke ervaring. Een ver ontwikkeld gevoelsleven leidt tot de mystieke verlichting, zoals de ver ontwikkelde rede tot de rationele verlichting leidt''
De Vlaamse filosoof Ulrich Libbrecht heeft Den Boer geïnspireerd om de integratie van gevoel en ratio die zijn cursisten op individueel niveau uit de problemen moet helpen, ook op maatschappelijk niveau toe te passen. ,,Libbrecht, een filosoof die verschillende wereldculturen onderzocht, schrijft dat in andere culturen de ratio minder ontwikkeld is dan in het Westen. Maar vanuit zijn visie zijn wij op het gebied van het gevoel nog een ontwikkelingsland. Libbrecht wijst ook op een veelgemaakte denkfout: dat een ontwikkelde rationaliteit en een ontwikkeld gevoelsleven niet naast elkaar zouden kunnen bestaan.''
Meer aandacht voor gevoel en ervaring graag, zegt Den Boer. Dat begint op de lagere school. ,,De beroemde neurowetenschapper Antononio Damasio beschrijft in zijn recente boek 'Ik voel dus ik ben' dat ons bewustzijn niet primair door ons denken gevormd wordt, zoals Descartes dacht, maar door ons gevoel en ons lichaam. Wanneer we de inzichten van de mystici en Libbrecht, en de wetenschappelijke ontdekkingen van Damasio serieus nemen, wordt de noodzaak om onze gedachten en gevoelens op elkaar af te stemmen duidelijk.''
,,Nu is ons gevoelsleven zo zwak ontwikkeld dat we vooral voor 'het leuke' gaan, datgene dat ons een prettig gevoel geeft: Pim Fortuyn, of, in de architectuur, een soort Disneyland. Maar 'leuk' is nogal kinderachtig. We zullen onze spirituele gevoelens dan ook beter moeten leren ontwikkelen.''